در این مقاله برخلاف متون کلیشه‌ای که درمورد پروتکل‌ها و تعاریف دستگاهی می‌پردازند می‌خواهیم به اصول و دستورالعمل‌های ایمنی، تکنیک‌ها و روش‌های بهینه‌سازی آزمایش‌های هیستولوژی بپردازیم. به معنای دیگر می‌خواهیم خطرات کار با مواد، کیت‌ها، معرف‌ها و دستگاه‌های آزمایشگاه هیستولوژی را، چه کلینیکی و چه پژوهشی، مورد برسی قرار دهیم تا آزمایش شما بادقت و ماندگاری بالا به پایان برسد. در پایان از شما پژوهشگر/متخصص گرامی درخواست می‌گردد تا با پاسخ به سؤال “حرفه‌ای‌ها” از کد تخفیف خرید آنلاین از فروشگاه وندیداز بهره‌مند شوید.
فهرست
هیستولوژی به زبان ساده؟!
هیستولوژی یعنی بافت‌شناسی به‌وسیله مطالعه میکرو آناتومی سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌ها از طریق میکروسکوپ. همچنین در این علم همبستگی بین ساختار و عملکرد موارد ذکر شده نیز مورد بررسی قرار می گیرد. به معنای دیگر این علم، هنر بصری شناخت ساختار سلول‌ها و بافت‌ها و درک چگونگیِ تعیین این ساختار توسط عملکرد آنها است. چند تا مثال می‌زنیم که جا بیفته. اگر دکتر مشکوک به سرطان بشود، فرد مشکوک را به آزمایش نمونه‌برداری ارجاع میده. یعنی قسمتی از بافت مثلاً رحم رو با ابزار مخصوصی برمی‌دارند سپس زیر میکروسکوپ چک میکنن که شواهد بصری از تغییر ساختار یا ظاهر سلول دیده میشه یان. اما تشخیص پزشکی و حتی پژوهشی اصلاً به این راحتی‌ها نیست.
از شروع نمونه‌برداری تا نگه‌داری بافت در بانک ذخیره‌سازی نمونه‌ها، ده‌ها ابزار، کیت و دستگاه مورداستفاده قرار میگیرد. برخی از این ابزارها به‌قدری نیازمند دقت و صبوری در کار هستند که یک اشتباه آخرین اشتباه میشود. برخی دیگر نیز سمی یا خسارت‌آفرین هستند. برای مثال دستگاه میکروتوم دارای تیغ‌هایی بُرنده تر از تیغ جراحی است که در مطلبی دیگر به طور مفصل با خطرات جدی آن آشنا خواهیم شد.
در بخش هیستولوژی آزمایشگاه چه‌کار میکنند؟
در قسمت بافت‌شناسی که به بخش هیستوپاتولوژی هم معروف است، پاتولوژیست‌ها (آسیب‌شناسان) معمولاً سه نمونه بیوپسی شده از یک بافت بیمار را برسی میکنند. چرا سه نمونه؟ زیرا اطمینان حاصل کنند که نتیجه قطعا صحیح و دقیق است. (به نمونه‌برداری کلینیکی بیوپسی گفته میشود.) آنها بادقت بافت را زیر میکروسکوپ بررسی میکنند و به دنبال تغییراتی در سلول‌ها هستند که ممکن است علت بیماری بیمار را توضیح دهد.
دانستن این نکته خالی از لطف نیست که یک متخصص پاتولوژیست با کمک همکاران خود به برسی نمونه‌های اخذ شده از بیماران مختلف می پردازد. این امر از چند جهت حائز اهمیت است. بسیاری از متخصصین بافت‌شناسی در اندام‌های خاصی مانند کبد، پوست، مغز و … تخصص دارند و برای نمونه‌های بزرگ، مانند نمونه‌های روده یا سینه که پس از عمل جراحی به آزمایشگاه آورده میشود به صورت گروهی اقدام به انتخاب مناسب‌ترین مناطق بافت جهت بررسی زیر میکروسکوپ میکنند. این امر با برش بافت به چند قطعه آغاز میشود و چندین نمونه توسط متخصصین مورد برسی و تحلیل قرار می گیرد.
اما جالب است بدانید که تمام متخصصین آسیب‌شناسی ممکنه به‌صورت مستقیم با دستگاه و ابزارها کار نکنند و صرفاً وظیفه گزارش‌نویسی، با ادبیات کلینیکی و زبان انگلیسی، یا مسئولیت‌های آموزشی و تحقیقاتی را بر عهده داشته باشند.
آسیب‌شناسان در جلسات چندرشته‌ای شرکت میکنند تا یافته‌هایشان را با سایر پزشکان موردبحث قرار دهند و با مشورت‌های گروهی، درمان‌هایی با جزئیات برنامه‌ریزی‌شده برای هر بیمار طراحی کنند. همچنین مستقیماً با بیماران تعامل داشته تا اموری مانند آسپیراسیون با سوزن ظریف را در کلینیک‌های سروگردن یا سینه انجام دهند.
کالبدشکافی و هیستولوژی جنایی
با توجه به تعریف کتابی از آناتومی به علم مطالعه ساختار، آناتومی میگویند. خب ساختار چی؟ ساختار پیکری انسان، حیوان و گیاه. دو حالت از آناتومی وجود دارد یکی آناتومی کلان، ماکرو یا توپوگرافی که شامل کالبدشکافی یا روش‌های غیرتهاجمی است و هدفش کسب اطلاعات پیرامون ساختارهای بزرگ اندام و سیستم‌های بدن است. نوع دیگر به آناتومی میکروسکوپی معروفه و دقیقاً موردبحث ماست. در این نوع آناتومی که به هیستولوژی هم معروفه به کمک اصول رنگ‌آمیزی آزمایشگاهی که در مطلب “رنگ آمیزی بافت و سلول” کامل درموردش صحبت شده، ناهنجاری‌های ظاهری سلول مورد مطالعه قرار میگیرد.
از طرف دیگر متخصصان بافت‌شناسی جنایی با استفاده از مهارت‌های خاص، نمونه بافت‌های زیستی را که از مظنون یا اجساد گرفته مورد پردازش قرار می‌دهند و به کمک تکنیک‌های مختلف تکه‌های کوچکی از بافت را آماده میکنند که بخش نام دارد سپس تکه‌های بافت را روی اسلاید قرار می‌دهند و رنگ بافت‌شناسی به آن اضافه میکنند و سپس متخصص هیستوپاتولوژیست این اسلایدها را مورد معاینه و بررسی قرار میدهد. مهارت‌های بافت‌شناس باید دقیق و موشکافانه باشد تا نمونه‌ای که برای معاینه زیر میکروسکوپ در اختیار هیستوپاتولوژیست قرار میدهد بالاترین کیفیت و نتیجه قابل مستند را داشته باشد. برای مثال اخباری از مرگ ناگهانی سلبریتی موردعلاقه خود می‌شنوید که اخبار اعلام می‌کند علت مرگ در دست برسی است. در این مواقع تعدادی از متخصصین پاتولوژیست شامل هیستوپاتولوژیست‌ها نیز به بررسی میکروسکوپی بافت‌های بیولوژیکی مقتول می‌پردازند تا بتوانند برای مرگ ناگهانی فرد دلایل منطقی ارائه کنند.
هیستولوژی و امور تحقیقاتی
تا اینجا فقط از کاربردهای کلینیکی بافت‌شناسی صحبت کردیم، پس امور پژوهشی/دانشگاهی چی؟ از اسلایدهای بافت‌شناسی در آزمایشگاهی تحقیقاتی به‌خصوص دانشگاه‌ها استفاده میشود تا دانشجویان به درک بهتری از ریزساختارهای بافت بیولوژیکی دست پیدا کنند. یعنی اول باید آموزش ببیند تا متخصصان آینده باشند. در آزمایش‌های مختلف دانشجویان علوم پایه مانند دانشجویان علوم ژنتیک در برخی موارد نیاز است تا با برسی میکروسکوپی بافتی خاص (مثلاً پوست) به بیان شدن یا نشدن ژنی خاص پی ببرند. این یعنی باید فنوتیپ را برای برسی ژنوتیپ مطالعه کنند پس قطعاً یا خودشان باید به تکنیک‌های هیستولوژی واقف باشند یا به متخصص بافت‌شناسی احتیاج دارند. ازاین‌رو لازم که همه دانشجویان، اساتید و کسانی که با بخش هیستولوژی سروکار دارند به اصول ایمنی این بخش هم واقف باشند.
کیت‌ها، معرف‌ها و محلول‌های مورداستفاده در بخش هیستوپاتولوژی
جدای از تجهیزات سرمایه‌ای و مصرفی موجود در بخش بافت‌شناسی آزمایشگاه‌های بالینی و تحقیقاتی که در ادامه تمامی آنها را نام می‌بریم، در بخش هیستولوژی به معرف‌ها، محلول‌ها و کیت‌های مختلفی از جمله رنگ‌های بافت‌شناسی و… نیاز خواهیم داشت که شامل موارد زیر است.
- دترجنت و شوینده‌های عمومی و اختصاصی
- پارافین جامد و مایع
- محلول زایلن و فرمالین
- کیت‌های رنگ‌آمیزی عمومی و اختصاصی بافت‌شناسی
- چسب‌های (مایع) هیستولوژی و پاتولوژی
- و …
در این جا توقع میرود به فرایند پردازش بافت اشاره کنیم اما مطلب ما کلیشه نیست! قصد داریم نکات ایمنی کار با موارد فوق رو که کمتر سایتی بهشون حتی اشاره هم نمیکنه بگیم.
در مورد چسب‌های هیستولوژی یک مطلب مفصل و مرتبط با عنوان “تفاوت چسب سیتولوژی و پاتولوژی در چیست ؟” خدمتتون ارائه کردیم لازمه این نکته هم اضافه کنیم که این مواد شیمایی هستند و کاربرد اصلی اونا ثابت کردن و نگه‌داشتن نمونه است پس حتماً خطراتی دارند.
از چسب‌های هیستولوژی برای فیکس کردن نمونه در زیر میکروسکوپ و در آخرین مرحله از فرایند آماده‌سازی بافت در آزمایشگاه هیستولوژی استفاده میکنند. این چسب‌ها به دو صورت بر پایه آب و بر پایه حلال هستند. تفاوت اصلی در جریان کار این است که برای چسب‌های بر پایه آب، نمونه‌ها را می‌توان مستقیماً از بافر به چسب منتقل کرد. در مقابل، زمانی که از یک چسب حلال پایه استفاده میکنیم، نمونه شما معمولاً باید قبل از انتقال بر روی چسب، مراحل کم‌کردن آب (در حلال یا هوا) را طی کند. در چسب‌های مبتنی بر حلال می‌توان نمونه را طولانی‌تر حفظ کرد.
از رایج‌ترین نوع چسب‌های آب‌پایه می‌توان به محلول‌های نمکی-بافر مانند PBS اشاره نمود. عکس‌برداری از نمونه در محلول‌های نمکی-بافر این فرصت را فراهم می‌کند تا نمونه‌ها را با حداقل مراحل پس‌پردازش بعد از برچسب‌گذاری و رنگ‌آمیزی به‌سرعت بر روی مانیتور مشاهده کرد و به شما این امکان را میدهد که نمونه خود را به‌سرعت بررسی کنید تا ببینید آیا رنگ‌آمیزی به نظر شما صحیح است یا خیر.
توجه کنید در منابع لاتین به چسب‌های مذکور، محیط‌های اتصال یا Mounting media میگویند.
انتخاب Mounting media مناسب تا حد زیادی به نوع نمونه شما، نحوه تصویربرداری و پروتئین‌های فلوروفور یا فلورسنت که استفاده می‌کنید بستگی دارد. در ادامه به ذکر ویژگی‌های چسب‌های بر پایه حلال‌های آلی مانند تولوئن یا زایلن میپردازیم.
از جمله چسب‌های حلال محور می‌توان به DPX Mountant اشاره نمود. این چسب مخلوطی از دی استایرن، plasticizer و زایلن است که به‌عنوان یک محیط اتصال رزین مصنوعی استفاده میشود و جایگزین زایلن – بالزام میشود. DPX Mountant به‌سرعت خشک میشود و رنگ را حفظ می‌کند. DPX Mountant با رنگ‌آمیزی HE- (Hematoxylin-Eosin) و Masson-Goldner کاملا هماهنگ بوده و در سراسر آزمایشگاه‌ها استفاده میشود.
هشدارهای کار با محلول‌ها و ریجنت‌های شیمیایی بخش هیستولوژی
به بطری یا ظرف تک‌تک محلول‌های موجود در آزمایشگاه خود نگاه کنید و از خطرات استفاده از انها مطلع باشید. برای مثال DPX :
هم به‌صورت مایع و هم بخار قابل اشتعال، در صورت بلعیده شدن و ورود به ریه ها عامل مرگ خواهد بود. برای پوست مضر و باعث تحریک پوست و چشم میشود. حتما به یاد داشته باسید اصلاً با این محلول به سمت خانم‌های باردار نرید زیرا برای جنین به شدت خطرناک است. دیگر خطر شناخته شده این محلول برای آبزیان است، به طوری که اگر به طور اتفاقی این ماده شیمیایی در آکواریوم ریخته شود باعث مرگ سریع آبزیان آن محیط میشود.
رنگ‌آمیزی عمومی و اختصاصی در بخش بافت‌شناسی
در این مورد اول اشاره کنیم که در مطلب “رنگ‌آمیزی بافت و سلول” به طور کامل در مورد انواع رنگ های مورداستفاده برای رنگ‌آمیزی بافت و سلول صحبت کردیم. مثلاً به پرسش‌هایی مثل، اگر رنگ اشتباه در رنگ‌آمیزی افتراقی استفاده کنیم و یا چطور حین عمل جراحی معجزه رنگ‌آمیزی رخ میدهد، پاسخ دادیم. اما در این پست یه چیزای کوچیکی مثلِ اگه رنگ بریزه روپوست یا بپاچه به چشم چه بلایی سرمون میاد صحبت کنیم.
موارد احتیاطی حین کار با رنگ‌های هیستولوژی
ازآنجایی‌که آزمایشگاه‌های بافت‌شناسی طیف وسیعی از رنگ‌آمیزی‌ها را انجام می‌دهند که شامل چندین ماده شیمیایی است و بسیاری از آنها خطرات منحصربه‌فردی دارند ما به‌طورجدی به تمام کارکنان این بخش توصیه میکنیم موارد ذکر شده در ادامه متن را به نحو احسن رعایت کنند.
خطرات شیمیایی در پروتکل‌های رنگ‌آمیزی بافت‌شناسی
اهمیت رعایت استانداردها در معرف‌های رنگ‌آمیزی
ارزیابی خطرات پروتکل‌های رنگ‌آمیزی
آژانس‌هایی که خطرات شیمیایی موجود در آزمایشگاه‌های پاتولوژی را برسی میکنند، محدودیت‌هایی را برای مدت‌زمان کارکردن با این مواد شیمیایی در محل کار تعیین کرده اند. این محدودیت‌های شغلی به‌عنوان مقادیر حد آستانه شناخته و به دو نوع اصلی تقسیم میشوند. یک، میانگین وزنی زمانی (اختصار TWA) و دوم محدودیت در معرض قرارگیری کوتاه‌مدت (اختصار STEL). در مورد TWA همون طور که از اسمش پیداست میانگین افراد و کارگرانی که در معرض آلاینده‌ها قرار میگیرند مورد برسی قرار می گیرد اما در STEL مدت‌زمان کوتاه‌مدت در معرض آن ماده مدنظر است. حال شما بگویید آیا این موارد در آزمایشگاه شما ثبت و کنترل میشود و از نظر سلامت جسمی مورد برسی دوره‌ای قرار می‌گیرید؟
اما مگه چه خطراتی در رنگ‌آمیزی هست که انقدر نیازمند توجه میباشد؟ اصل این خطرات را در مطلب “رنگ های مرگ آفرین آزمایشگاهی” مطالعه کنید(یک به یک از انواع رنگ‌های بخش هیستولوژی برسی و تمام مواد شیمیایی موجود در آنها نام برده شده.)
خطرات محلول زایلن و فرمالین
بر اساس اسناد موجود در سایت مرکز کنترل بیماری‌ها (CDC)، قرارگرفتن در معرض زایلن می‌تواند چشم، بینی، پوست و گلو را تحریک کند. زایلن همچنین می‌تواند باعث سردرد، سرگیجه، گیجی، ازدست‌دادن هماهنگی عضلات و در دوزهای بالا، مرگ‌آفرین باشد. هر چه مقدار شاخص STEL در میان پرسنل بالاتر رود، ممکن است از قرارگرفتن در معرض زایلن آسیب‌های جبران‌ناپذیری ببینند.
از طرف دیگه قرارگرفتن در غلظت ppm 100 از فرمالین برای سلامتی به‌شدت خطرناک است، به‌طوری که بر اساس گفته سایت وزارت کار ایالات متحده، مرگ‌ومیر ناشی از قرارگرفتن تصادفی در معرض غلظت‌های بالای فرمالدئید گزارش‌های فراوانی داشته. اما اگر حتی کمی به پوست بخورد به دلیل محرک شدید، پوست علائمی از حساسیت را بروز میدهد که فوراً باید شستشو شده که خود این شستشو نیز پروتکل خاص خود را داراست که در مطلب دیگر آن را شرح میدهیم.
خطرات پارافین مایع و جامد
پارافین مایعی قابل اشتعال و مضر برای سلامتی، استنشاق یا بلع آن می تواند باعث سرگیجه، سردرد، استفراغ، تحریک چشم و پوست شود. اما اگر بر حسب اتفاق بخارات این ماده استنشاق کردید به‌سرعت جایی که هوای تازه داشته باشد بروید و اگر زیاد در معرضش بودید باید فوراً به بیمارستان رفته و مورد معاینه پزشکی قرار بگیرید.
اما پارافین خشک شده چه خطری دارد؟ این حالت از پارافین یک جامد مومی شکله که قابل اشتعال، سفید یا شفافه و از تقطیر از نفت یا شیل به دست میاید و قالب ریزی میشود.
حرفه‌ای‌ها چگونه عمل میکنند؟
از شما مخاطب گرامی دعوت میکنیم ضمن برسی و صحت سنجی علمی مقاله فوق، نکات جا افتاده از نظر خودتان را در بخش نظرات نوشته و از کد تخفیف ویژه بهره شوید.
سخن پایانی
در این مقاله در مورد خطرات شیمیایی بخش بافت‌شناسی آزمایشگاه صحبت و مواد قابل اشتعال، محرک‌ها، خورنده‌ها، حساس‌کننده‌ها و مواد شیمیایی سمی و فجایع پشت سر هر ماده را معرفی کردیم. همچنین لازم است به‌خاطر سختی‌ها و زحمت‌هایی که متخصصین هیستوپاتولوژیست برای شناسایی سریع و دقیق بیماری‌ها و ناهنجاری ما می‌کشند ازایشان تقدیر به عمل آید. باشد که مقاله فوق از سختی‌های اساتید این حوزه در امور آموزش بکاهد. همچنین شما مخاطب گرامی را به مطالعه مقاله دیگری با عنوان “نکات و پروتکل های کار در آزمایشگاه سلولی” دعوت میکنیم.
Share It